Je slijmvliezen van mond tot kont, vormen één orgaan. (ook wel ‘united mucosa’ genoemd) Bijzonder nietwaar? Het is van groot belang om intacte slijmvliezen ‘te hebben. Hieronder leg ik uit waarom. In dit artikel gaat het om intacte darmslijmvliezen. Helaas liggen ‘leaky’ slijmvliezen’* bij veel mensen op de loer. Wat zijn de risicofactoren en wat kun je preventief doen om je slijmvliezen te koesteren?
*in de volksmond lekke darm, of leaky gut, Leaky Gut syndrome (LGS) officiëel IMD (Intestinal Mucosa Disorder) of hyper permeabele darm genoemd) Het is echt een gedegen ‘vesting’ bestaande uit 4 barrières: een mechanische-, chemische- biologische- en een immunologisch barrière.
Wat is het eigenlijk, een leaky gut?
Hiermee wordt een conditie van de darm(slijmvliezen) bedoeld, waarin opname en transport van voeding en voedingsstoffen verstoord is. Darmwandcellen horen strak tegen elkaar te zitten (via zogenaamde ‘tight junctions’) met minuscule openingen ertussen. Alleen goed afgebroken, gewenste voedingsstoffen en water worden zo via de darmvilli opgenomen. Ongenode gasten (pathogene micro-organismen, chemische, onbruikbare, niet goed afgebroken voedingsstoffen en milieutoxines) hierdoor niet binnendringen.
Waarom ‘intacte’ slijmvliezen zo belangrijk zijn voor je totale gezondheid:
Eigenlijk volgt dat linea recta uit het vorige. Maar nog even op een rijtje:
1
Je slijmvliezen (van mond tot kont) spelen een grote rol in de afweer tegen virussen, schimmels en bacteriën.
Virussen kunnen jouw cellen pas binnendringen als ze het afweersysteem in jouw slijmvliezen hebben weten te doordringen. Gezonde slijmvliezen bevatten een scala een immuun regulerende stoffen, zoals s-IgA, zie kader hieronder. Niet intacte slijmvliezen laten micro-organismen door, zodat ze diep in onze slijmvliezen/weefsel kunnen doordringen. Hier veroorzaken ze ontstekingen, klachten en ziektes. Veelvoorkomende klachten zijn bijvoorbeeld hooikoorts, netelroos of andere allergische klachten. Zie verder uitgebreid in mijn artikel over hooikoorts.
2
Onze slijmvliezen zijn de douane van ons lichaam.
Bij een leaky gut zijn de openingen tussen de darmwandcellen te groot, zodat niet goed afgebroken voedingsstoffen als eiwitten, milieutoxines en endotoxinen/LPS worden worden doorgelaten vanuit de darm. Zie nogmaals de illustratie bovenaan de pagina. Deze indringers veroorzaken allerlei ontstekingen en reacties van het immuunsysteem. De klachten kunnen zich op allerlei manieren uiten. Elk mens heeft immers zijn eigen zwakke plek(ken). Bij de één kan het bijdragen aan neurodegeneratie, de ander krijgt ziekten van/in de darm en weer een ander krijgt gewrichtsklachten, overgewicht, een auto-immuunziekte, huidklachten, of (pseudo) allergieën en voedselintoleranties.
Het immuunsysteem reageert uiteraard op al deze stoffen die nooit toegelaten hadden mogen worden en zo kan dit een trigger zijn voor nagenoeg alle klachten en ziekten in de darm of elders in het lichaam of brein. Niet zo vreemd dus dat er een scala aan klachten en ziektebeelden in verband worden gebracht met een leaky gut. Zeker als je bedenkt dat ook je mond-, long-, maag-, blaas- en vaginale slijmvliezen tot hetzelfde slijmvliezensysteem behoren. Zijn je darmslijmvliezen niet intact? Dan kan dat ook tot klachten leiden in deze slijmvliezen leiden.
3
Een verlaagde opname van voedingsstoffen.
Bij een leaky gut is ook de oppervlakte van de darm verminderd en/of beschadigd. Dat je darm het oppervlak heeft van een aantal voetbalvelden komt door ‘villi’. Deze zorgen voor de oppervlakte vergroting van de darm en zorgen ervoor dat er zo veel mogelijk bruikbare voedingsstoffen worden opgenomen. Bij een leaky gut wordt het totale oppervlak van de darm veel kleiner, het wordt meer een gladde buis, zodat er minder essentiële stoffen als vitamines, mineralen en mineralen worden opgenomen. Deze villi vormen eigenlijk de ‘finishing touch’: Als alle spijsverteringsorganen hun werk hebben gedaan, scheiden de villi nog enzymen af voor de ‘eindvertering’ en zorgen zo voor de werkelijke opname in de bloedbaan. Dan kan het transport naar al onze 30-37 biljoen cellen beginnen zodat er daadwerkelijk energie uit ons voedsel gemaakt kan worden. Zie verder het artikel “Leef een eet uitdagend voor gezonde cellen.”
4
Een leaky gut is een flinke belasting voor je lever
Schadelijke stoffen worden dan vanuit de darm opgenomen en naar de lever getransporteerd. Die moet ze dan zien te ontgiften en zien kwijt te raken. Voor een drukbezet orgaan als de lever is dat een flinke taak erbij. Je begrijpt wel dat de eerste prioriteit van de lever is om toxische/schadelijke stoffen kwijt te raken. Dit kan ten koste gaan van al zijn andere taken voor jouw gezondheid, denk aan de aanmaak van deze antioxidantenzymen*, het in goede banen leiden van jouw oestrogeenbalans, de aanmaak van gal of de productie van schildklierhormonen. Zie verder in mijn artikel over de lever.
*Oxidatieve stress is zowel oorzaak als gevolg van een leaky gut met disbalans in de darm. Veel meer antioxidanten zijn daarom hoe dan ook belangrijk: om het risico op een leaky gut te verlagen maar ook om de gevolgen ervan in goede banen te leiden.
NB: ontregeling van de lever door bijvoorbeeld leververvetting kan op zijn beurt ook de darmgezondheid ondermijnen (21)
Hoe dan ook is het voor iedereen, met of zonder leaky gut, een goed idee om je lever te koesteren. Zie dit heerlijke recept van een witlofsalade.
Factoren die het risico op een leaky gut verhogen.
- Gebruik van NSAID’s (zoals diclofenac, meloxicam, ibuprofen, naproxen etc). (1)(2)
- Andere medicijnen (denk aan antibiotica, aspirine, chemokuren, maagzuurremmers)(2)
- Darmdisbalans: Zie kader hieronder.(8)
- Chronische stress (vooral psychologische stress)(15)
- Xeno-oestrogenen uit het milieu (zoals het bestrijdingsmiddel Glyfosaat)
- Hoge consumptie van snelle koolhydraten/suikers waardoor chronisch verhoogde bloedsuikerspiegels/insulineresistentie/diabetes (24)
- Alcohol (al bij 20 gram ethanol)(12)
- HFCS/glucose-fructose (de industriële fructose die we in steeds meer voedsel tegenkomen als goedkopere vervanger van suiker) (21)(22)(23)
- Bereidingstechnieken van voedsel waarbij AGEs gevormd worden.
- Koolhydraatarme diëet, zoals het ketogene dieet.
- Vezelarm voedingspatroon (9)*
- Te hoge inname van bijvoorbeeld tarwegluten(gliadine) en koemelk (23)(24)(25)
- Te hoge inname van vetten (9)(23)(24)(25)
- Voedselintoleranties/voedselallergieën.
- Biofilms ten gevolge van teveel schadelijke micro-organismen je darmen.
- Ultra processed Food (UPF) ofwel hoogbewerkt voedsel waaruit 70% van het gemiddelde voedingspatroon uit bestaat. (23)(24)
- Helicobacter Pylori
- Bepaalde emulgatoren/additieven in voedsel en medicijnen ( zoals E171, E466, polysorbaat/E433, titaniumoxide, kunstmatige zoetstoffen)
- De menopauze. (28)(29) Ook de pre- en postmenopauze.
*Als wij onze goede vezel-etende bacteriën niet voldoende te eten geven (vezels) dan gaan ze op zoek naar ander eten. Dat vinden ze in onze darmslijmvliezen: bij gebrek aan voedingsvezels gebruiken ze de slijmlaag in onze slijmvliezen als voedingsbron.[20] Met als gevolg….lekke slijmvliezen.
Ons huidige voedsel en de verstoring van darmen & darmslijmvliezen
Er is een hypothese die mogelijk over een paar jaar het uitgangspunt is van alle medische behandelingen: ons Westers voedingspatroon (met veel vet, veel geraffineerde koolhydraten en glucose, fructose en weinig vezels) is een van factoren die leidt tot een disbalans in onze darmen.(24)(26) Officieel dysbiose genoemd. Deze dysbiose leidt tot een onstekingsbevorderend milieu in je darmen. En omdat we dit voedsel vaak eten zorgt het voor een chronische ontsteking in onze darm. (die we overigens totaal niet hoeven te voelen) Ontstekingen zorgen altijd voor vrije radicalen (officieel oxidatieve stress genoemd).* Dit kan vervolgens leiden tot beschadiging van je darmslijmvliezen en een leaky gut syndrome (LGS). Allerlei microbiële stoffen als endotoxinen/LPS, niet volledig verteerde of te grote eiwitmoleculen, endotoxines, (door je darmen zelf aangemaakt bij een disbalans) milieutoxines etc, kunnen zo de ‘douane’ van je darm passeren en in je lichaam gaan rondcirculeren. De grenzen zijn als het ware open, zonder enige barrière op wat er naar binnen mag. Dit leidt dit tot een permanente overprikkeling van ons immuunsysteem. Via allerlei ontstekingsreacties draagt dit bij aan het gros van onze huidige ziektebeelden, wat nagenoeg allemaal (laaggradige) ontstekingsziekten zijn. Die overal in je darmen, lichaam of brein klachten kunnen geven. Daarom noemen we deze ontstekingen ook wel ‘systemisch’.
Bovenstaande is natuurlijk erg kort door de bocht. Het uitgebreide verhaal + alle referenties vind je in mijn artikel “Vezels, vezels, vezels.”
NB: vaak is er ook sprake van een kip-ei situatie: beginnen de klachten met een verstoring van de darmgezondheid of is het andersom? Of zijn ze in veel gevallen gezamenlijk aanwezig omdat ze elkaar ‘aansteken’.
Leidt een leaky gut tot een leaky brain?
Waar heel wat onderzoekers inmiddels van uitgaan is deze stelregel: ‘leaky gut = leaky brain’. Niet alleen onze darm heeft een douane, ons brein heeft die ook. Dit wordt de bloed-hersenbarrière (BBB) genoemd*. Met andere woorden, als je darm lek raakt, raakt de bloed-hersenbarrière ook lek. Als deze barrière aangetast is- dit kan door veel meer factoren overigens als een ‘leaky gut’- spreken we van een ‘leaky brain’. Net als in het lichaam kunnen er zo ontstekingen ontstaan die kunnen de trigger kunnen zijn tot allerlei klachten en ziekten van het brein. Van depressies, Ziekte van Alzheimer, Ziekte van Parkinson tot andere chronische/neurodegeneratieve ziekten. Wil je hier veel meer over weten? Zie dan mijn boek “Je Brein vitaal.”
Als we ervan uitgaan dat een leaky gut inderdaad een leaky brain kan veroorzaken, zijn alle mogelijkheden die bijdragen aan herstel van een leaky gut dus ook van toepassing voor de douanefunctie van je brein.
*Het is een ‘douane’ die de hersenen afschermt van de bloedbaan van het lichaam. Het biedt de hersenen bescherming door heel gericht voedingsstoffen (water, glucose, aminozuren, neurotransmitters, hormonen, antioxidanten, vitamines, mineralen, sporenelementen etc.) en zuurstof op te nemen, maar geen ongewenste stoffen (zoals ziektekiemen, LPS en milieutoxines) door te laten. Een intacte barrière biedt zo garantie voor een optimale hersenwerking en breinvitaliteit.
Voedingsmiddelen die bijdragen aan intacte darmslijmvliezen.
En dan nu het goede nieuws! Wat zijn er veel voedingsmiddelen die kunnen bijdragen aan intacte darmslijmvliezen:
- Prebiotische vezels, zoals resistent zetmeel, bèta-glucanen, pectine, inuline enz. (4)(5)(7)
- Korteketenvetzuren/boterzuur (5)(7)(9)
- Probiotica, als supplement en als voeding (water)kefir, yoghurt, kombucha, kimchi, zuurkool etc)(7)
- Vitamine D (19)(20)
- Vitamine A (7)(27)
- Zink (10)*
- Voldoende Omega 3 vetzuren (7)**
- Lactoferrine (komt voor in moedermelk en rauwe zuivel)(17)(18)
- Voldoende eiwit/glutamine (6)(7)(13) (waarvan maximaal 20% dierlijke eiwitten: hüttenkäse, ricotta en eiwit bevatten bijvoorbeeld veel glutamine)
- Voeding met een lage glycemische lading
- Slijmhoudende voedingsmiddelen zoals haver, lijnzaad, chiazaad
- Slijmhoudende kruiden als kaasjeskruid, malve, heemst, weegbree, fenegriek (27)
- Kruiden als zoethout, gember (27)
- Bepaalde paddenstoelen als Shiitake, Maitake, Chaga (27)
- Ruim voldoende chlorofyl (bladgroentes)
- Kuzu (bindmiddel)
- Bottenbouillon/bone broth
- Chlorofyl (in bladgroentes)
- Gefermenteerd voedsel (omdat de anti-nutriënten onschadelijk gemaakt zijn)
- Ontstekingsremmende voeding
- Bepaald polyfenolen*** als curcumine, quercetine, ellaginezuur, groene thee, resveratrol(7)(10)(27) hebben om zeer veel redenen een belangrijke rol in dit verhaal, teveel om hier te noemen. (11) Zie verder mijn artikel over antioxidanten.
*Dit houdt ook in dat tekorten een leaky gut in de hand kunnen werken. (10) Zeker omdat zink bij veel mogelijke oorzaken van een leaky gut betrokken is.(16)
** vooral bij inflammatoire darmziekten als Crohn, colitis etc. (14)
***Veel polyfenolen moeten door een gezond darmmicrobioom worden omgezet in hun bruikbare vorm. Ook lijkt zink hierin een rol te spelen
Je eigen bouillonpasta maken, dat scheelt heel wat suikers en additieven.
Een heerlijke zinkrijke crunch, die je aan allerlei gerechten kunt toevoegen.
Zelfs een taartje kan volop ondersteunende stoffen voor je darmslijmvliezen bevatten, zoals dit koffie tartaartje.
Resistent zetmeel in een heerlijk zoete aardappel lasagne, zo makkelijk doe je iets moois voor je darmen/darmslijmvliezen.
Een ander mooi voorbeeld om bovenstaande stoffen in een gerecht te verwerken is deze Indiase stoofpot. Leuk om te weten welke slijmvlies reparerende stoffen dit gerecht bevat?
- glutamine (in ei en eventueel het sesamzaad)
- inuline (in pastinaak, ui, knoflook)
- bèta-glucanen (in haver of gerstkorrels)
- zink: in noten, pitten, zaden,
- vitamine D; heel klein beetje in ei
- Vitamine A (als bètacaroteen in de oranje groente)
- Polyfenolen: de specerijen, groenten en tomatenpuree)
- En tamari is een mooi voorbeeld van een gefermenteerd voedingsmiddel.
Een voedingspatroon voor intacte darmslijmvliezen
En dan nog een voedingspatroon dat bijdraagt aan intacte darmslijmvliezen: De Mediterrane keuken! (Waarschijnlijk zo veelbelovend door de adequate vorming van korteketenvetzuren als boterzuur in dit voedingspatroon) Met als gevolg: een gezonde samenstelling van darmmicroben houdt zichzelf in evenwicht omdat het in staat is om pathogene bacteriën, die ontstekingen en een leaky gut kunnen veroorzaken, onder de duim te houden.
Zie dit uiterst simpele recept van Shiitakes op roggebrood hoe je met deze korte-keten-vetzuren aan de slag kunt.
Bronnen:
De referenties/bronnen van de artikelen met een doorverwijzing vind je in het betreffende artikel. Dit zijn de refenties van de in dit artikel geciteerde bronnen. Let op: niet alle onderzoeken zijn gedaan op mensen, sommige onderzoeken zijn gedaan op specifieke doelgroepen (mensen met diabetes, overgewicht of IBD, sommig onderzoeken zijn gedaan met supplementen en niet met voeding.
(1) Maseda D, Ricciotti E. NSAID-Gut Microbiota Interactions. Front Pharmacol. 2020 Aug 7;11:1153. doi: 10.3389/fphar.2020.01153. PMID: 32848762; PMCID: PMC7426480.
(2) Handa O, Naito Y, Fukui A, Omatsu T, Yoshikawa T. The impact of non-steroidal anti-inflammatory drugs on the small intestinal epithelium. J Clin Biochem Nutr. 2014 Jan;54(1):2-6. doi: 10.3164/jcbn.13-84. Epub 2013 Dec 18. PMID: 24426183; PMCID: PMC3882490.
(3) Mu Q, Kirby J, Reilly CM, Luo XM. Leaky Gut As a Danger Signal for Autoimmune Diseases. Front Immunol. 2017 May 23;8:598. doi: 10.3389/fimmu.2017.00598. PMID: 28588585; PMCID: PMC5440529.
(4) Ganda Mall JP, Löfvendahl L, Lindqvist CM, Brummer RJ, Keita ÅV, Schoultz I. Differential effects of dietary fibres on colonic barrier function in elderly individuals with gastrointestinal symptoms. Sci Rep. 2018 Sep 7;8(1):13404. doi: 10.1038/s41598-018-31492-5. PMID: 30194322; PMCID: PMC6128877.
(5) Ahmadi S, Mainali R, Nagpal R, Sheikh-Zeinoddin M, Soleimanian-Zad S, Wang S, Deep G, Kumar Mishra S, Yadav H. Dietary Polysaccharides in the Amelioration of Gut Microbiome Dysbiosis and Metabolic Diseases. Obes Control Ther. 2017;4(3):10.15226/2374-8354/4/2/00140. doi: 10.15226/2374-8354/4/2/00140. Epub 2017 Dec 18. PMID: 30474051; PMCID: PMC6249025.
(6) Hond ED, Peeters M, Hiele M, Bulteel V, Ghoos Y, Rutgeerts P. Effect of glutamine on the intestinal permeability changes induced by indomethacin in humans. Aliment Pharmacol Ther. 1999 May;13(5):679-85. doi: 10.1046/j.1365-2036.1999.00523.x. PMID: 10233193.9/
(7) De Santis S, Cavalcanti E, Mastronardi M, Jirillo E, Chieppa M. Nutritional Keys for Intestinal Barrier Modulation. Front Immunol. 2015 Dec 7;6:612. doi: 10.3389/fimmu.2015.00612. PMID: 26697008; PMCID: PMC4670985.
(8) Powell N, Huntley B, Beech T, Knight W, Knight H, Corrigan CJ. Increased prevalence of gastrointestinal symptoms in patients with allergic disease. Postgrad Med J. 2007 Mar;83(977):182-6. doi: 10.1136/pgmj.2006.049585. PMID: 17344573; PMCID: PMC2599996.
(9) Usuda H, Okamoto T, Wada K. Leaky Gut: Effect of Dietary Fiber and Fats on Microbiome and Intestinal Barrier. Int J Mol Sci. 2021 Jul 16;22(14):7613. doi: 10.3390/ijms22147613. PMID: 34299233; PMCID: PMC8305009.
(10) Wan Y, Zhang B. The Impact of Zinc and Zinc Homeostasis on the Intestinal Mucosal Barrier and Intestinal Diseases. Biomolecules. 2022 Jun 27;12(7):900. doi: 10.3390/biom12070900. PMID: 35883455; PMCID: PMC9313088.
(11) Islam T, Albracht-Schulte K, Ramalingam L, Schlabritz-Lutsevich N, Park OH, Zabet-Moghaddam M, Kalupahana NS, Moustaid-Moussa N. Anti-inflammatory mechanisms of polyphenols in adipose tissue: role of gut microbiota, intestinal barrier integrity and zinc homeostasis. J Nutr Biochem. 2023 May;115:109242. doi: 10.1016/j.jnutbio.2022.109242. Epub 2022 Nov 26. PMID: 36442715.
(12) Ma TY et al. Ethanol modulation of intestinal epithelial tight junction barrier. Am J Physiol. 1999;276(4 Pt 1):G965-74.
(13) Li N et al. Glutamine deprivation alters intestinal tight junctions via a PI3-K/Akt mediated pathway in Caco-2 cells. J Nutr. 2009;139:710-714.
(14) Li Q et al. Effect of n-3 polyunsaturated fatty acids on membrane microdomain localization of tight junction proteins in experimental colitis. Febs J. 2008;275:411-420.
(15) Groot J et al. Stress-induced decrease of the intestinal barrier function. The role of muscarinic receptor activation. Ann N Y Acad Sci. 2000;915:237-46.
(16) Sturniolo GC et al. The many functions of zinc in inflammatory conditions of the gastrointestinal tract. J Trace Elem Exp Med. 2000;13:33-9.
(17) Hirotani Y, Ikeda K, Kato R, Myotoku M, Umeda T, Ijiri Y, Tanaka K. Protective effects of lactoferrin against intestinal mucosal damage induced by lipopolysaccharide in human intestinal Caco-2 cells. Yakugaku Zasshi. 2008 Sep;128(9):1363-8. doi: 10.1248/yakushi.128.1363. PMID: 18758152.
(18) Conesa C, Bellés A, Grasa L, Sánchez L. The Role of Lactoferrin in Intestinal Health. Pharmaceutics. 2023 May 23;15(6):1569. doi: 10.3390/pharmaceutics15061569. PMID: 37376017; PMCID: PMC10304194.
(19) Raftery T, Martineau AR, Greiller CL, Ghosh S, McNamara D, Bennett K, Meddings J, O’Sullivan M. Effects of vitamin D supplementation on intestinal permeability, cathelicidin and disease markers in Crohn’s disease: Results from a randomised double-blind placebo-controlled study. United European Gastroenterol J. 2015 Jun;3(3):294-302. doi: 10.1177/2050640615572176. PMID: 26137304; PMCID: PMC4480538.
(20) Amit Assa, Linda Vong, Lee J. Pinnell, Naama Avitzur, Kathene C. Johnson-Henry, Philip M. Sherman, Vitamin D Deficiency Promotes Epithelial Barrier Dysfunction and Intestinal Inflammation, The Journal of Infectious Diseases, Volume 210, Issue 8, 15 October 2014, Pages 1296–1305,
(21) Sellmann C, Priebs J, Landmann M, Degen C, Engstler AJ, Jin CJ, Gärttner S, Spruss A, Huber O, Bergheim I. Diets rich in fructose, fat or fructose and fat alter intestinal barrier function and lead to the development of nonalcoholic fatty liver disease over time. J Nutr Biochem. 2015 Nov;26(11):1183-92. doi: 10.1016/j.jnutbio.2015.05.011. Epub 2015 Jun 16. PMID: 26168700.
(22) Guney C, Bal NB, Akar F. The impact of dietary fructose on gut permeability, microbiota, abdominal adiposity, insulin signaling and reproductive function. Heliyon. 2023 Aug 9;9(8):e18896. doi: 10.1016/j.heliyon.2023.e18896. PMID: 37636431; PMCID: PMC10447940.
(23) Hollon J, Puppa EL, Greenwald B, Goldberg E, Guerrerio A, Fasano A. Effect of gliadin on permeability of intestinal biopsy explants from celiac disease patients and patients with non-celiac gluten sensitivity. Nutrients. 2015 Feb 27;7(3):1565-76. doi: 10.3390/nu7031565. PMID: 25734566; PMCID: PMC4377866.
(24) Malesza IJ, Malesza M, Walkowiak J, Mussin N, Walkowiak D, Aringazina R, Bartkowiak-Wieczorek J, Mądry E. High-Fat, Western-Style Diet, Systemic Inflammation, and Gut Microbiota: A Narrative Review. Cells. 2021 Nov 14;10(11):3164. doi: 10.3390/cells10113164. PMID: 34831387; PMCID: PMC8619527.
(25) Drago S, El Asmar R, Di Pierro M, et al. Gliadin, zonulin and gut permeability: effects on celiac and non-celiac intestinal mucosa and intestinal cell lines. Scand J Gastroenterol. 2006;41(4):408–419.
(26) Christ A, Lauterbach M, Latz E. Western Diet and the Immune System: An Inflammatory Connection. Immunity. 2019 Nov 19;51(5):794-811. doi: 10.1016/j.immuni.2019.09.020. PMID: 31747581.
(27) Aleman RS, Moncada M, Aryana KJ. Leaky Gut and the Ingredients That Help Treat It: A Review. Molecules. 2023 Jan 7;28(2):619. doi: 10.3390/molecules28020619. PMID: 36677677; PMCID: PMC9862683.
(28) Shieh A, Epeldegui M, Karlamangla AS, Greendale GA. Gut permeability, inflammation, and bone density across the menopause transition. JCI Insight. 2020 Jan 30;5(2):e134092. doi: 10.1172/jci.insight.134092. PMID: 31830000; PMCID: PMC7098720.
(29)Peters BA, Santoro N, Kaplan RC, Qi Q. Spotlight on the Gut Microbiome in Menopause: Current Insights. Int J Womens Health. 2022;14:1059-1072
https://doi.org/10.2147/IJWH.S340491
(30)Shandilya S, Kumar S, Kumar Jha N, Kumar Kesari K, Ruokolainen J. Interplay of gut microbiota and oxidative stress: Perspective on neurodegeneration and neuroprotection. J Adv Res. 2021 Sep 17;38:223-244. doi: 10.1016/j.jare.2021.09.005. PMID: 35572407; PMCID: PMC9091761.
