Skip to content

Galaanmaak, galklachten en galstenen

Je spijsvertering als radersysteem

We staan er niet zo heel vaak bij stil: we zien op het etiket van een voedingsmiddel dat iets zoveel procent koolhydraten, eiwitten en vetten bevat. En gaan er dan vanuit dat we die dan ook tot onze beschikking zullen krijgen. Maar is dat wel zo? Rekenen we ons niet soms heel rijk? Alle radertjes in onze spijsvertering moeten namelijk functioneren (van ‘mond tot kont’) om ze daadwerkelijk op te nemen. Speeksel, maagzuur, darmbacteriën, spijsverteringsenzymen van de alvleesklier en gal (vanuit de lever) moeten allemaal hun steentje bijdragen om voeding in opneembare ‘pakketjes’ te splitsen. Zo kunnen deze vanuit een gezonde darm met gezonde darmslijmvliezen worden opgenomen. In dit artikel gaat het over een gezonde galwerking: niet alleen onmisbaar als radertje in het spijsvertering systeem maar ook van wezenlijk belang voor je hormonen, je ontgifting en je brein. 

De taken van gal

  • Het is onmisbaar om vetten uit je voeding in kleine bolletjes te splitsen zodat spijsverteringsenzymen in de darm er goed op kunnen inwerken. Alleen dan kunnen vetten werkelijk worden opgenomen kunnen worden in ons lichaam. Dit betekent ook dat de vet oplosbare vitamines A,D,E en K niet/nauwelijks worden opgenomen bij onvoldoende galaanmaak. Met grote gevolgen voor alle functies waar ze bij betrokken zijn (immuunsysteem, botopbouw, gezond hart en vaatsysteem, gezonde bloedstolling etc.)
  • De galzuren zijn tevens bedoeld om niet-water-oplosbare milieutoxines, en hormoonverstorende stoffen als xeno-oestrogenen etc. weer terug te sturen naar de darmen. (Als onze darmen deze niet hebben afgebroken/afgevoerd richting toiletpot, worden ze via de poortader naar de lever getransporteerd) Onze lever moet ze dan alsnog zien af te breken en kwijt zien te raken. Als dit is gelukt worden ze met behulp van galzuren weer teruggestuurd naar de darm. Is er te weinig aanmaak van galzuren dan zit er niets anders op dan deze potentieel schadelijke stoffen (die veel vrije radicalen genereren) op te slaan in onze weefsels. Dit gebeurt in vooral vette weefsels als brein, borsten, prostaat en buik. Je begrijpt dat dit zeer zeker niet de bedoeling is omdat deze stoffen hier voor allerlei klachten en ziekten kunnen zorgen. Zie onderstaand plaatje welke stoffen allemaal ontgift moeten worden door de lever en vervolgens worden uitgescheiden via nieren en gal.
  • Overmatig cholesterol omzetten in galzuren zodat het kan worden uitgescheiden en zich niet ‘stapelt’ in de bloedbaan. Zie weetje cholesterol te hoog?
  • De zure spijsbrij die uit de maag in de dunne darm terecht komt weer basisch maken. Dit is niet alleen belangrijk om het voedsel verder te kunnen verteren en daadwerkelijk op te nemen. Een gezonde PH is ook belangrijk om potentieel ziekmakende darmbacteriën geen kans te geven. Een ongezonde samenstelling van de darmflora verhoogt daarom het risico op een cholesterol disbalans en galstenen.(1)
  • Los van deze PH ondersteunende werking voor een gezonde darm hebben galzouten ook een positieve invloed op de samenstelling en de taken van gezonde darmbacteriën. Zo spelen ze bijvoorbeeld een rol in de glucosestofwisseling, bescherming tegen overgewicht en een optimaal  energiemetabolisme. (2)
Rineke-dijkinga-Gal2

Zoals je ziet heeft je lever zeer veel verschillende voedingsstoffen nodig om zijn ontgiftende taken uit te voeren. In het artikel ‘leverontgfiting’ kun je lezen wel stoffen de lever allemaal moet ontgiften. Voldoende gal moet zorgen dat afvalstoffen afgevoerd worden richting darm om via het toilet het lichaam verlaten.

Gal, galzuren, galzouten

Per dag maakt je lever zo’n 500-1000 ml gal aan. Dit wordt opgeslagen in je galblaas en op verzoek van een hormoon (cholecystokinine in je darmwand) aan je dunne darm ‘geleverd’ als je voeding vet (koffie, alchohol of bepaalde specerijen) bevat. De galblaas trekt samen op commando van dit hormoon en zo wordt de galblaas geleegd en de gal richting de darm getransporteerd.

Wat wij gal noemen bestaat uit een mengsel van water, galzouten, cholesterol en bilirubine. Als de taken van gal (vetten emulgeren) volbracht zijn wordt het grootste deel van de galzouten weer teruggevoerd van de darm naar de lever voor hergebruik. Het wordt dan opnieuw aan overtollig cholesterol en bilirubine gekoppeld om opnieuw te worden gebruikt voor je spijsvertering. Dit vernuftige systeem wordt ook wel de enterohepatische kringloop genoemd. 

Een aantal oorzaken van verstoring

1 op de 5 mensen (vooral vrouwen) krijgen tijdens hun leven te maken met verstoring van de gal: te weinig aanmaak, verstoring van de afgifte van gal, galstenen, ontstekingen van de galblaas etc. Een aantal oorzaken noem ik hieronder: 

1) vitamine C tekorten. Hierdoor kan gal indikken en tot galstenen leiden. zie het uitgebreide weetje over vitamine C. 

2) Chronische stress; de aanmaak van gal is, net als spijsverteringsfuncties als maagzuuraanmaak, een functie van het parasympatische zenuwstelsel. Onder invloed van chronische stress wordt dit zenuwstelsel vaak ondergeschikt gemaakt aan het sympathische zenuwstelsel. 

3) Vrije radicalen. Onder invloed van chronische stress worden er veel meer vrije radicalen gevormd. Mogelijk spelen ook deze een rol bij galstenen: Galstenen lijken ook een relatie te hebben met laaggradige ontstekingen (en teveel vrije radicalen kunnen onstekingen aanjagen) Ook een tekort aan de belangrijke antioxidant vitamine E (die we meer nodig hebben als er meer vrije radicalen zijn) is er mogelijk een hoger risico op galstenen.(3)

4) Te weinig vet in de voeding (nog steeds zijn er mensen die bang zijn voor vet in hun voeding vanwege het vermeende risico op hart-en vaatzieken. Gezonde vetten zijn echter van het grootste belang. Denk alleen al aan je brein, je ‘vetste’ orgaan dat is aangewezen op gezonde vetten uit onze voeding. Zie verder Gezond vet, vet gezondTransvetten in voeding verhogen ook het risico op galstenen.(4)  Zelf je eten maken is een eenvoudige manier om aan industriële transvetten te ontkomen. NB: teveel vet in de voeding kan overigens ook tot galblaasklachten leiden. Denk daaraan bij vetrijke dieten. Maar ook aan een overmaat aan gezonde vetten als olijfolie. Daarom kunnen ‘beroemde’ detoxkuren zoals de leverreinigingskuren met olijfolie ook tot méér in plaats van minder galstenen leiden. Zie dit uitgebreide artikel op natuurdietisten.nl

5) Een verstoorde Omega 3/6 balans. Te weinig Omega 3 en een overmaat aan Omega 6 zorgt voor verhoogde triglyceriden en cholesterol waarden. (net als te weinig plantaardig ten opzichte van dierlijk eiwit overigens, zie punt 10) (5) Zie mijn artikel de Omega 3/6 balans hoe je zelf weer aan het roer kunt staan van een gezonde balans

6) Overgewicht in de buikstreek: Vrouwen met een taille-omtrek van 91,5 cm of lijken bijna dubbel zoveel kans op galstenen te hebben dan vrouwen die een taille-omtrek hebben van 66 cm of minder. Klik hier voor mijn artikel over overgewicht. (6) Ook insulineresistentie (vaak oorzaak of gevolg van overgewicht) verhoogt het risico op galstenen.(7) Zie verder het weetje overgewicht.  Insulineresistentie, metabool syndroom en leververvetting (NAFLD) komen vaak samen voor. Levervetting geeft een verhoogd risico op galstenen (en galstenen waarschijnlijk op leververvetting). (8)

Let op: ook schildklierklachten gaan vaak samen met galproblemen. Het kan zowel oorzaak als gevolg zijn.(30)

7) Oestrogeen dominantie, zie mijn boek ‘Alles draait om je Hormonen’. (9) Ook een overmaat aan progesteron kan echter de galwerking/galblaas samentrekking verstoren.

8) Crashdieten. Deze verhogen het risico op galstenen flink. Jojoën qua gewicht geeft een groter risico op galstenen dan een chronisch te hoge BMI (althans bij mannen, bleek uit onderzoek) (10) Klik hier voor mijn artikel  Crashdieten waarom niet, en wat dan wel?

9)Pilgebruik leidt soms ook tot galstenen.(11)

10) Teveel dierlijk ten opzichte van plantaardig vet/eiwit/vezels. (12) Vooral in combinatie met een zittende levensstijl en geraffineerde suikers waar het Westerse eetpatroon rijk aan is. Dit wordt gezien als een ‘significante risico factor voor galstenen.(13) Misschien had deze wel bovenaan het lijstje moeten staan: een verstoorde darmflora (waar het Westerse voedingspatroon bijna automatisch toe leidt (zie mijn artikel vezels, vezels, vezels) zorgt dat onze darmflora verschuift naar een ontstekingsbevorderend milieu & een leaky gut. Beide verhogen het risico op galproblemen.

Rineke-dijkinga-Gal3

Onder invloed van chronische stress hebben we veel meer beschermende antioxidanten als polyfenolen en vitamine C nodig. Er is een grote keur aan overheerlijke antioxidanten, lekkere beschermers.

Rineke-dijkinga-Gal4

Stoppen met geraffineerde suikers is zeer aan te bevelen als je het risico op galsten wilt vermijden. 

Rineke-dijkinga-Gal6

Veel minder dierlijke eiwitten en vetten. Een zegen voor een gezond darm-, lever- en galwerking. Tuinbonen hummus is een overheerlijk, snel te maken en bevat volop vezels-, plantaardige eiwitten en gezonde vetten.

Rineke-dijkinga-Gal7

In een notendop de consequenties van het gemiddelde Westerse eetpatroon: onze darmflora verschuift richting een darmflora met potentieel pathogene bacterien (Gram negatieve bacterien genoemd) Deze gedijen goed op de vetten, suikers etc in het Westerse eetpatroon. Als deze afsterven komen er zogenaame lipopolysacchariden (LPS) vrij. Deze zijn in staat een leaky gut en systemische ontstekingen te veroorzaken. Ook in ons spijsverteringskanaal zoals in de lever, galblaas, alvleesklier.

Gezonde voedingsgewoonten om het risico op galproblemen/stenen te vermijden

Voeding- en leefstijl die bijdragen aan een gezonde galaanmaak/voorkomen van galstenen:

  • Onbewerkt, vezelrijk voedsel. Obstipatie is namelijk een grote bottleneck wat betreft galstenen: bij een gezonde darmperistaltiek worden de galzuren teruggestuurd naar de lever voor hergebruik. In een trage darm/darm met obstipatie worden de galzuren door darmbacteriën in cholesterol omgezet. En vervolgens als cholesterol teruggestuurd naar de lever. Dit kan ertoe leiden dat gal té verzadigd raakt met cholesterol en zo tot galstenen leidt. Aan de slag met de basisvoorwaarden voor gezonde darmen is daarom van grote waarde. De vezelinname zou minimaal 30-45 gram per dag moeten zijn. Zie verder mijn artikel ‘Goed gastheer zijn’ En zie onderstaande illustratie hoe belangrijk een gezonde darm is voor je oestrogeenbalans. Eigenlijk, zou je kunnen zeggen dat het gros van onze klachten en ziektebeelden een link hebben met ons huidige eetpatroon met een tekort aan vezels en antioxidanten. 
  • Een overmaat aan calorieën, zoals in het Westerse voedingspatroon, verhoogt ook het risico op galblaasklachten.(14) Onbewerkt voedsel (gewoon zonder pakjes en zakjes) is een simpele manier om minder calorieën tot je te nemen. Bewerkt voedsel zorgt dat mensen gemiddeld ruim 500 calorieën per dag meer eten. Zie alle recepten in mijn boeken en op mijn website. Het volgen van het mediterrane dieet verlaagde juist de kans op galproblemen door de positieve invloed op het darmmicrobioom.(14a) Zie verder mijn weetje ‘Disbalans in je darmen’
  • Voldoende bewegen (de efficiëntie van onze hele spijsvertering is hier voor een groot deel van afhankelijk) lijkt galstenen te voorkomen. Goed om te weten dat dit geen topsport hoeft zijn, een paar keer per week recreatief/ontspannen bewegen helpt ook. (15)
  • Een paar keer per week een handje noten. (16) 
  • Een adequate verhouding tussen calcium, magnesium, kalium en fosfor. Een overmaat aan calcium kan mogelijke galstenen veroorzaken. (denk hier zeker aan als je calciumsupplementen gebruikt, daardoor kun je eenvoudig de balans met de andere mineralen scheeftrekken)(17) Calcium galstenen komen overigens veel minder vaak voor (20% van de gevallen) dan cholesterolstenen (in 80% van de gevallen) Het is dan ook zeker geen pleidooi om calciumrijke groenten en fruit minder te eten: in natuurlijke producten is het mineralen evenwicht juist heel goed geregeld. In het verlengde hiervan: een magnesium tekort geeft mogelijk een verhoogd risico op galstenen.(17a)
  • Voldoende (water) drinken (gal die indikt leidt sneller tot galstenen)
  • Een paar kopjes koffie per dag lijkt (als er galstenen zijn) de galaanvallen te kunnen verminderen.
  • Het Meditterane dieet: omdat het alle bovenstaande factoren positief beïnvloedt. En vooral de darmflora zo beïnvloedt dat er meer korte keten vetzuren als boterzuur gevormd worden en er minder darmbacterien aanwezig zijn die de galzouten in de darm afbreken tot cholesterol. Dit voorkomt dat de lever teveel cholesterol moet verwerken.(17b)
  • Voldoende vitamine C. (zie in dit artikel bovenaan) Vul eventueel aan met een supplement als je te weinig verse groente/fruit in je menu hebt. Of als er, zie het artikel, omstandigheden zijn die het risico op een vitamine C terkort verhogen (zoals diabetes, chronsische stress etc) 
  • Gal is belangrijk om je vetoplosbare vitamine (A,D,E,K) op te kunnen nemen. Bij langdurige verstoringen kan de opname van deze belangrijke vitamines tekortschieten. Roep hiervoor eventueel de hulp in van een gezondheidsprofessional. Vitamine E tekorten bijvoorbeeld, kunnen het risico op galstenen weer verhogen. Een vicieuze cirkel dus.
Rineke-dijkinga-Gal8

In het plaatje hierboven zie je hoe groot het belang is van een gezonde darm voor je oestrogeenbalans. Net als cholesterol kan oestrogeen telkens weer worden opgenomen vanuit de darm en naar de lever worden vervoerd als de enterohepatische kringloop verstoord is: overtollige oestrogenen worden in een verstoord darmmilieu niet afgevoerd richting toiletpot maar weer opnieuw naar de lever getransporteerd. Gelukkig, zie bovenstaand plaatje, kan je met eenvoudige voedingstips er heel veel aan doen om je darmen, en daarmee deze kringloop, optimaal gezond te houden.

Specifieke voedingsstoffen voor de gal

Een aantal voedingsstoffen die betrokken zijn bij een gezonde aanmaak of werking van gal of het voorkomen van galstenen:

  • Artisjok (18) 
  • Paardenbloem
  • Duizendblad
  • Fenegriek, zeker in combinatie met ui. (19) 
  • Chlorofylrijk voedsel als spinazie
  • Een paar kopjes koffie per dag (omdat het de galblaas ook aanzet tot lediging)
  • Kurkuma (20) Ook verbetert curcuma de afgifte van gal uit de galblaas.(21)
  • Taurine en glycine (om galzouten te kunnen maken uit cholesterol) Zonder deze aminozuren kan de lever overtollig cholesterol niet afvoeren. 
  • Alle bittere voedingsmiddelen als radijs, rammenas, witlof, spruitjes. Let op: oude biologische gewassen bevatten vaak meer van deze bitterstoffen dan veredelde reguliere gewassen. Ook munt, hoewel deze niet bitter smaakt, is een bitter kruid en kan ondersteuning bieden.
  • Vezelrijk voedsel met bijvoorbeeld inuline voor een gezonde darmtransit. Inuline is dé voedingsbron voor Lactobacillen en Bifidobacterien: niet alleen dé psychobiotische bacteriestammen en goed voor ons brein. Ook bij uitstek de stammen die de PH en het milieu in de darm in goede banen leiden. Klik hier voor het uitgebreide vezeloverzicht om te zien hoe ongelooflijk veel keuze je hebt!
  • Fosfatidylcholine + gezonde verhouding tussen Omega 3,6,9 vetten. (Om cholesterol in oplossing te houden en cholesterol en triglyceriden op een gezond niveau te houden. NB: schrap transvetten en industriele vetten uit je menu.
  • Knoflook en uien! Deze combinatie gaf (althans in dieronderzoek) een verlaging van het aantal cholesterolstenen tot bijna 60%. Rauwe knoflook was effectiever dan verhitte.(22)
  • Rode peper / capsaïcine (23
  • Boekweit proteine (althans bij proefdieren)
  • Voldoende magnesium is zeer veel redenen belangrijk omdat het op vele manieren het risico op galblaasklachten verlaagd. Onderzoek werd alleen op mannen verricht overigens. (24) 
  • Voedingsstoffen die enkel als supplement verkrijgbaar zijn en risicoverlagend werken zijn bijvoorbeeld berberine en mariadistel. (25) (26)
  • Als vet voedsel veel klachten geeft schakel dan over op MCT vetten/olie uit bijvoorbeeld kokosolie. Hiervoor is geen gal nodig voor de vertering.
Gal-rineke-dijkinga9

Chlorofylrijke spinazie/brandnetel soep. Wil je je lever en gal ondersteunen dan is dagelijks chlorofyl een gezonde stap.

Gal-Rineke-dijkinga10

Een tahin balletje met allemaal ingrediënten die magnesium bevatten. Stoppen met lege tussendoortjes vol suikers, lege calorieën en ongezonde vetten is misschien wel de kortste klap om aan je gezondheid te werken.

Galstenen en de 4 F’s.

Galstenen komen veel voor in Nederland bij 15-20% van de mensen. Het vaakst komt het voor bij vrouwen met overgewicht. Er wordt wel eens geopperd dat het deze 4 F’s een grote rol spelen: Fat, Forty, Fertile & Female. Verwijdering van de galblaas is vaak het enige wat rest als er langdurig problemen met de gal zijn zoals ontstekingen of kolieken. Dit kan echter het risico op lever vervetting (NALFD) verhogen.(27) Een vervette lever heeft veel consequenties, zelfs als het gaat om de ernst van Covid-19 infecties.(28)

Bovendien verhoogt het het risico op een darmdysbiose, Candida infecties, PH verstoringen in de darm (waardoor schadelijke bacteriën makkelijker overleven) en een ‘leaky gut’.(29) Niet zo vreemd omdat de gal niet meer op geleide van voedsel naar de darm getransporteerd wordt maar eigenlijk continue de darm instroomt: gal dat niet wordt gebruikt om vetten te verteren kan op allerlei manieren problemen in de darm veroorzaken. Een paar van de gevolgen van een lekke darm zijn verstoringen van het immuunsysteem, chronische ontstekingen, oxidatieve stress en een groter risico op een lekke bloed hersenbarriere. Zie hoofdstuk 7 van mijn boek ‘Je brein vitaal’.  Preventie is daarom van grote waarde om galblaasklachten te voorkomen. 

Alle hierboven genoemde adviezen zijn nog belangrijker als je geen galblaas meer hebt. Het risico op galstenen wordt immers ook niet verminderd als je galblaas is verwijderd: je lever is immers de producent van gal, de galblaas is enkel het ‘magazijntje’. Galstenen kunnen zich evengoed in je lever als in je galblaas bevinden. Dat is ook een reden waarom lang niet iedereen opknapt na een galblaasoperatie: de galaanvoer naar je darmen blijft dan immers haperen. 

Ook goed om te bedenken: lange periodes niet eten (zoals bijvoorbeeld bij intermittent fasting of slechts een paar uur van een etmaal eten) kan bij mensen zonder galblaas of het risico op galstenen ook averechts uitpakken. Bij mensen zonder galblaas kan het zelfs zinvol zijn om vlak voor het slapen toch nog iets (met een beetje vet) te eten zodat de gal verbruikt wordt.

Typische kenmerken die op galstenen kunnen duiden

Onderstaande symptomen kunnen een indicatie zijn dat de galwerking niet naar behoren werkt. Maar het mag duidelijk zijn dat deze symptomen ook bij totaal andere (spijsverterings)stoornissen een rol kunnen spelen.

 

Zoals je ziet zijn het zeer diverse klachten. Ook klachten die menig mens zal herkennen. Mogelijk hebben er veel meer mensen dan 1 op de 5 last van galblaasverstoringen en worden ze slechts bij 1 op de 5 mensen werkelijk vastgesteld.

NB: los van verhoogde Gamma GT waarde, verhoogde AF waardes (in combinatie met normale ALA en ASAT waardes) kunnen ook een te hoog CRP of een te laag albumine een aanwijzing zijn voor galblaas problematiek. Het mag duidelijk zijn dat al deze waardes ook op andere ziektebeeden kunnen duiden. 

Mijn favoriete recepten

Over de auteur van dit artikel

Rineke is opgeleid als natuurgeneeskundig- en orthomoleculair therapeut. Ruim 15 jaar lang heeft ze mensen met chronische klachten begeleid in haar praktijk op het gebied van voeding en leefstijl. Inmiddels richt ze zich volledig op het inspireren van mensen om te kiezen voor onbewerkt, gezond, duurzaam en divers voedsel via haar boekenlezingen, platforms, magazines en trainingen. Omdat het voor veel mensen moeilijk bleek om gezond eten in de praktijk te brengen, begon ze in 2011 boeken te schrijven.

(H)eerlijke recepten plus uitgebreide achtergrondinformatie om je gezondheid positief te beïnvloeden, vormen in alles wat ze schrijft de rode draad. Het geld van haar bestsellers investeert ze grotendeels in hun biodiversiteitsproject Heerlijk Westerwolds Land. Door een boek te kopen of cadeau te geven ondersteun je niet alleen haar gedachtengoed maar maak je het ook mogelijk dat Rineke volledig onafhankelijk van subsidies, adverteerders of financiers haar jarenlange kennis en recepten gratis kan blijven delen. Meer over Rineke

rineke-dijkinga-met-dienblad.e5b31b6a

Disclaimer

Deze informatie vervangt geen enkele medische of voedingskundige behandelingen of adviezen. Het is niet bedoeld als therapie, maar als ondersteuning in de breedste zin van het woord. De auteur is niet verantwoordelijk voor eventuele klachten en bijwerkingen. Mensen die deze informatie opvolgen doen dit op eigen risico. De lezer wordt uitdrukkelijk geadviseerd om zich te wenden tot zijn arts als hij/zij twijfels heeft over zijn persoonlijke gezondheidssituatie. Hoewel de informatie met grote zorg en na gedegen onderzoek is samengesteld, stelt de auteur zich niet aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg van eventuele onjuistheden en/of onvolledigheden in deze informatie. Zeker niet als u ook medicijnen gebruikt. Raadpleeg ook dan een deskundige.

De informatie op deze website gaat over voeding, soms met een link naar voedingssupplementen. Houd er s.v.p rekening mee dat:

  • Voeding slechts één van de pijlers is waarmee onze gezondheid te beïnvloeden is. Ontspanning, beweging, omgeving (in de brede zin van het woord) en voldoende slaap zijn even belangrijke pijlers.
  • Informatie over voedingsstoffen niet een-op-een kan worden doorvertaald naar supplementen. Andersom kunnen onderzoeken die worden aangehaald op basis van supplementen niet een-op-een worden doorvertaald naar voeding.
  • Voeding die als gezond te boek staat is slechts gezond als jij het kunt verteren. (Denk ook aan eten wat je slecht verteert als je eigenlijk geen trek hebt).
  • In bepaalde periodes van je leven kunnen voedingstoffen die als gezond te boek staan (tijdelijk) minder geschikt zijn. 
  • Alle grote onderzoeken die over voeding gepubliceerd zijn gaan over voedingspatronen, niet over losse voedingsstoffen. Ook al worden er soms individuele voedingsstoffen genoemd, ze hebben pas effect als ze onderdeel worden van een gezond voedingspatroon en een gezonde leefstijl.
  • Op deze website wordt GEEN specifieke voedselstroming gevolgd. Daarom zijn sommige recepten of weetjes niet geschikt bij specifieke dieten.